به گزارش خبرنگار رویداد فرهنگی سی‌امین نشست از مجموعه درس‌گفتارها درباره خواجوی کرمانی روز چهارشنبه، 22 شهریورماه با سخنرانی عبدالرضا مدرس‌زاده در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

 در ابتدای مراسم مدرس‌زاده به نام رساله خواجوی کرمانی اشاره کرد. وی نام صحیح این رساله را «شمع و شمشیر» عنوان کرد و «تیغ و قلم» را نامی اشتباه خواند، وی سپس به توضیح درباره محتوای این رساله پرداخت.

مدرس‌زاده ادامه داد: این رساله طبیعتا با حمد خداوند آغاز می‌شوند زیرا ادیبان ما همه موحد و خداپرست بودند و اصرار داشتند که کارشان با حمد خداوند آغاز شود. دلیل اینکه من فکر می‌کنم کاتب به اشتباه این رساله را «تیغ و قلم» نامیده است بیتی است که می‌گوید، نشسته خداوند سیف و قلم / بر اورنگ شاهی داوود و جم. اینجا شاعر نمی‌توانسته بگوید سیف و شمع. احتمالا کاتب یا نسخه‌نویس به اشتباه تصور کرده که این مناظره گفتگوی تیغ و قلم است.

مدرس‌زاده بیان کرد که در ادامه این رساله خواجو همانند شاعران و ادیبان دیگر بعد از حمد خداوند کتاب را به پادشاه زمانه خود تقدیم می‌کند. وی در این باره توضیح داد که نباید این امر را به معنی «خود فروشی» یا «قلم به مزد بودن» شاعر دانست.

وی افزود: در آن زمان شاعر چگونه می‌توانست آن همه کتاب را نگه داری کند؟ بهترین مکان برای حفظ کتب ادیبان، کتابخانه دربار بود. به همین خاطر کتاب اول باید به نام شاه می‌شد که به بهانه اینکه این کتاب ذکر خوبی‌های آن پادشاه را می‌کند، پادشاه تشویق شود تا بخشی از کتابخانه شاهی را به این شاعر اختصاص دهد.

این استاد دانشگاه به رندی بعضی شاعران مانند حافظ در این تقدیرها اشاره کرد و گفت که حافظ از الفاظی استفاده می‌کرد که می‌توانستند مفهوم دوپهلو داشته باشند.

مناظره در شعر فارسی از قرن ششم آغاز شد

وی سپس به بخش‌های مناظره شمع و شمشیر در این رساله پرداخت و گفت: شمع شروع به رجزخوانی می‌کند و خود را روشن‌گر می‌نامد و از خود تعریف می‌کند. سپس شمشیر شروع به سخنوری و سعی در تحقیر شمع می‌کند. این روال یک مناظره است که هر دو طرف از یکدیگر بد می‌گویند.  

مدرس‌زاده انواع مناظره را دو نوع عنوان کرد. یکی مناظره‌هایی که هر دو طرف پیروز می‌شوند و کسی برتری نمی‌یابد. نوع دیگر مناظره، آنهایی است که شاعر یک طرف را برنده اعلام می‌کند مانند شعر پروین اعتصامی که در آن قطره اشک از قطره مروارید بهتر است. مناظره شمع و شمشیر خواجوی کرمانی از آن دسته از مناظره‌ها عنوان شد که در آن طرف برنده قطعی آن نیست.

وی در ادامه درباره رساله‌نویسی توضیحاتی داد و گفت: رساله‌نویسی در فرهنگ فارسی، فنی بوده که معمولا به نثر کار می‌شده یا آمیخته نثر و شعر که از قرن ششم خودش را نشان می‌دهد.

مدرس زاده رساله‌نویسی را نوعی نامه‌نگاری هنری خواند که شاعری که شعر می‌گوید و می‌خواهد در عالم نثر نیز خودی نشان دهد رساله‌نویسی می‌کند. او همچنین رساله‌نویسی در آن دوران را با سرمقاله‌های نشریات و نامه‌های سرگشاده قابل قیاس دانست.

وی سپس به بررسی موضوع مناظره پرداخت، پدر مناظره در شعر فارسی را اسدی طوسی خواند و گفت: در آغاز دوره سلجوقی، به اسدی طوسی در خراسان سخت می‌گذرد. اسدی به آذربایجان مهاجرت می‌کند و آنجا پناه می‌گزیند. وی در زبان مناظره به صورت نمادین حاکمان آذربایجان و خراسان را در مقابل هم قرار می‌دهد.

این پژوهشگر همچنین به مناظره‌های تفننی شاعران اشاره و بیان کرد: ما مناظره‌های تفننی شاعران را هم داریم؛ مانند مناظره اعضای بدن انسان. ولی هیچکدام از این مناظره‌ها نه اثرگذار هستند و نه در ادب فارسی از آنها یاد می‌شود ولی مناظره‌هایی که به صورت نمایدن و هدف‌مند دو قطبی بودن جامعه را نشان می‌دهند در فرهنگ و ادب فارسی به جا می‌مانند.

وی خاطر نشان کرد: پس نگوییم پروین اعتصامی شاعری بود که از نخ و سوزن و سیر و پیاز شعر می‌گفت. همه این عناصر نمادین بودند و شاعر در پس این مناظره‌ها حرف‌هایی برای گفتن دارد که نمی‌خواهد مستقیما بیان کند.